Editörün Notu: Denizler üzerinde sebep olduğumuz kirliliğin olumsuz sonuçlarından önemli bir tanesi canlıların biyolojik döngülerine olan etkilerdir. 2 yıldızlarımızdan Hazal Bayat, bizler için deniz kirliliğinin balıklar üzerine etkilerini, intersex balıkları yazdı. Keyifli okumalar!

Deniz kirliliğinin gözle görülür hali; plastik poşetler, cam şişeler ve akıl almaz tüm diğer atıklar biz su altı severleri ne kadar üzse de, kirliliğin -ne yazık ki- bundan ibaret olmadığının da farkında olmalıyız. Özellikle gözle görmenin mümkün olmadığı kimyasal atıklar su altı yaşamına inanılmaz zararlar vermekte, tahmin bile edemeyeceğimiz sorunlara sebep olmaktadır. Kimyasal kirlilik tarım ilaçlarından ve endüstriyel atıklardan kaynaklanabileceği gibi günlük hayatta kullandığımız deterjanlardan ve kozmetik ürünlerinden de kaynaklanabiliyor. Bu yazıda, parçası olduğumuz bu kirletme sürecinin korkunç etkilerinin birinden, erkek balıkların dişileşmesi durumundan ve kirliliğin bir parçası olmaktan kaçınmak için neler yapabileceğimizden bahsedeceğim. Bizim için kirletmekten kaçınmak ne kadar kolaysa balıklar için oluşan kirlilikten kaçmak ne yazık ki o kadar zor -hatta kimi durumlarda imkansız.

Ev içinde kullandığımız ve zararlarını düşünmediğimiz kimyasallar (deterjanlar, şampuanlar), sifon yoluyla atılan ilaçlar ve daha nice suya karışan zararlı madde balıkların yaşam alanlarına ulaşarak hayatlarını tehdit etmekte ve üremelerine engel olarak soylarını tehlikeye atmaktadır. Örneğin üreme sistemini doğrudan etkileyen ve EBk adı verilen kimyasalın en büyük kaynağı olarak evsel atıklar ve lağım suları gösterilebilir. EBk, balıkların üreme hormonlarını taklit ederek hücrelere bilgi gönderir ve erkek üreme hücrelerine dişi olduklarına dair sinyal verir. Sonuçta erkek üreme organı olan testis yumurta üretmeye başlar. Bu sürecin ilerlemesi durumunda testislerde sperm üretimi sonlanabileceğinden üreme yetisi de kaybedilmiş olur.

Memelilerin aksine balıklarda çevresel faktörlerle cinsiyet değişimine rastlandığı daha önceden de fark edilmiştir. Balıklara yapılan hormonal müdahaleler, suyun kalitesi ve sıcaklığı gibi durumlar cinsiyetlerini belirlemelerinde etkili olmaktadır. Örneğin cinsiyetin belirlendiği hassas dönemde yaşanan aşırı sıcaklıklar kimi balıkların dişiliğe yatkın olması sonucunu ortaya çıkarabilir. Ancak daha önce de belirtildiği gibi “dişileşme” durumu insanların ürettiği kimyasallar sonucu ortaya çıkar ve balığın intersex olmasına sebebiyet verir. Intersex olmanın başlangıçta balıkların yaşamlarına doğrudan olumsuz bir etkisi olduğu gözlemlenmemiştir, hatta yumurta üretmeye başlayan testislerin üreme fonksiyonlarını tamamen yitirmesi durumu da söz konusu değildir. Dişileşmenin ilerleyen safhalarındaysa yumurta sayısı artarak üreme organını çalışmaz hale getirir.

Bazı balıklardaki değişikliklerse direkt üreme organıyla sınırla kalmaz. Hepimizin bildiği gibi, doğadaki erkek canlılar dişileri etkileyebilmek için genel olarak daha parlak ve renkli görünümlere sahip olurlar. Dişileşmeyle beraber erkek balıkların renklerini ve parlaklıklarını da yitirdiği gözlemlenmiştir. Bu durum üremeyi doğrudan yok etmeye sebep olmamakla beraber rengini kaybeden balıkların çiftleşme ihtimalini de azaltmaktadır. Bu değişim çok yaygın olarak gözlemlenmediğinden -yani dişileşme çoğu balığın dış görünüşünde bir değişikliğe sebep olmadığından intersex balıklar bir tesadüf eseri fark edilmiş. İncelenen balıkların testislerinde gözlemlenen yumurta oluşumu bu kimyasalın ne kadar ciddi zararlar verdiğini ortaya koyunca konuyla ilgili yapılan araştırmaların sayısı oldukça artmış. Paulina A. Bahamonde’nin balıklarda dişileşme üzerine 2013’te yazdığı ve balıkların 37 türünde bu durumla karşılaşıldığını belirttiği makalesi sorunun ne kadar büyük olduğunu da gözler önüne seriyor.

Hermafrodit Balıklar

Yakından tanıdığımız hermafrodit balıkların durumu ise intersex balıkların durumundan tamamen farklı. Bu tür balıklar üreme şanslarını arttırabilmek için hayatlarının belli dönemlerinde cinsiyet değişikliğine giderler. Örneğin orfoz, hayatının ilk dönemini dişi, sonraki dönemini erkek olarak geçirirken palyaço balığı grup içindeki dinamiklerle alakalı olarak cinsiyetini değiştirebilir.

Ortamdaki üreme şanslarını arttırabilmek için cinsiyet değiştiren bu balıkların durumu elbette kimyasallar dolayısıyla testislerinde yumurta üretmeye başlayan balıklardan oldukça farklıdır. Hermafrodit balıkların aksine, kimyasallar sebebiyle iki cinsiyeti de barındırmaya başlayan balıkların üreme şansı azalmakta, hatta ilerleyen seviyelerde yok olabilmektedir.

Neler Yapabiliriz?

Bildiğimiz tüm denizi ve deniz canlılığını koruma çabalarının yanı sıra yapmamız gereken birkaç şey daha var: Öncelikle kullandığımız temizlik malzemelerinin fosfat içermediğine dikkat etmek güzel bir başlangıç olabilir. Çamaşır ve bulaşık deterjanını az kullanmak ve tabii makineler dolmadan çalıştırmamak da hem su ve elektrik tasarrufu hem de deniz kirliliğini önlemek açısından oldukça faydalı önlemler. Yine tuvaleti çöp kutusu olarak kullanmamak, yani organik olmayan atıkları, özellikle ilaçları sifonla ortadan kaldırmaya çalışmamak bizim için küçük ama deniz canlılığı için tarif edilemeyecek büyüklükte bir adım olacaktır. Evlerde alınabilecek bu önlemlerin yanı sıra başka bir kısıtlama da tarım ilaçlarının minimum düzeyde kullanılması olabilir.

Kaynakça

Çek, Şehriban, ve Fatmagün Sarıhan. “Endokrin Sistemi Bozan Kimyasallardan Cinsiyet Steroidlerinin Balıklardaki Etkileri.” E.Ü. Su Ürünleri Dergisi 27:1 (2010), 41-46.

Altunok, Muhammed, Volkan Kızak, Osman Özden, ve Murat Türel. “Çevresel Faktörlerin Balıkların Cinsiyet Dönüşümüne Etkisi.” E.Ü. Su Ürünleri Dergisi 25:3 (2008), 247-251.

Bahamonde, Paulina A., Kelly R. Munkittrick, ve Christopher J. Martyniuk. “Intersex in Teleost Fish: Are We Distinguishing Endocrine Disruption from Natural Phenomena?” General and Comparative Endocrinology 192 (2013): 25–35. doi:10.1016/J.YGCEN.2013.04.005.

National Geographic. “Why Are These Male Fish Growing Eggs?” Erişim 24 Şubat 2019. https://news.nationalgeographic.com/2016/02/160203-feminized-fish-endocrine-disruption-hormones-wildlife-refuges/

OPB. “Feminized Fish: A Side Effect of Emerging Contaminants.” Erişim 24 Şubat 2019. https://www.opb.org/news/article/clean-water-the-next-act-emerging-contaminants-fem/